Poniższy artykuł Stanisława Białka ukazał się w lipcowym wydaniu „Słowa Żydowskiego” (07/2011) – miesięcznika wydawanego przez Towarzystko Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce.
Odnotowano kilkadziesiąt zabójstw Żydów i szereg zajść antyżydowskich.
Przed miesiącem spośród 9-ciu Żydów zamieszkałych we wsi Wąchock, zamordowano 2 osoby. Reszta natychmiast uciekła ze wsi. Z pobliskich lasów dość często ukazują się grupki uzbrojonych terrorystów, którzy np. obstawiają przez parę godzin ulicę zamieszkaną przez Żydów, tworząc tym samym paniczny nastrój u wszystkich mieszkańców żydowskich miast.
Sprawozdanie insp. Zeliwskiego dla Centralnego Komitetu Żydów Polskich z maja 1945
Niniejszym donosimy, że w dn. 18 października 1945 o godz. 19.30 dokonano napadu przez nieznanych sprawców na schronisko przy Komitecie Żydowskim. Rzucono do mieszkania mieszczącego się na parterze granat. W wyniku napadu dwóch podopiecznych ciężko rannych, jeden lżej, wszyscy przebywają w szpitalu. Władze miejscowe zostały powiadomione.
Pismo Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Kielcach do Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Warszawie z dnia 19 października 1945
Przed północą Walenty Błaszczyk w komisariacie Milicji Obywatelskiej przy ul. Sienkiewcza 45 zgłasza zaginięcie swojego 8-letniego syna Henryka, ucznia Szkoły Podstawowej im. Piramowicza. Chłopiec w tym czasie przebywał bez wiedzy rodziców u znajomych we wsi Pielaki, w pobliżu Mniowa. W miejscowości tej Henio i jego rodzice często przebywali podczas wojny.
Trwają poszukiwania chłopca. Walenty Błaszczyk rozlepia ogłoszenia z rysopisem syna i zawiadamia Komisariat Kolejowy przy ul. Żelaznej.
Poszukiwania w pobliskim Niewachlowie nie przyniosły rezultatu, ojciec prosi o ogłoszenie zaginięcia syna z ambony w kościele na Karczówce.
Henryk pojawia się w domu, opowiada rodzicom wersję o porwaniu i przetrzymywaniu w piwnicy domu należącego do Żydów.
Ujrzałem syna Henryka wchodzącego do mieszkania, a z nim grupę ludzi w liczbie około 20-tu, składającą się z dzieci młodych, starszych i dorosłych ludzi. Zaraz zacząłem pytać, gdzie był. Na co ten odpowiedział, że w dniu 1-go lipca b. roku w poniedziałek na ulicy Herbskiej dał mu jeden pan paczkę i 20-cia złotych na drogę, ażeby doniósł do jakiegoś domu, gdzie – początkowo nie wskazał. Po zajściu na miejsce pan ten wszedł z nim razem do mieszkania, gdzie zaraz zabrano mu ową paczkę i 20-cia złotych, jeść mu nie dano i wsadzono go do wąskiej piwnicy, w której było ciemno.
z zeznań Walentego Błaszczyka, 4 lipca
Ojciec zawiadamia o powrocie syna, przekazując jednocześnie wersję o przetrzymywaniu syna przez Żydów w piwnicy.
Błaszczykowie zawiadamiają o popełnieniu przestępstwa, wskazując zarazem, że chłopiec był więziony w domu przy ul. Planty 7.
Aresztowanie wskazanego przez chłopca domniemanego sprawcy porwania – Kalmana Singera.
Przewodniczący Komitetu Żydowskiego dr Seweryn Kahane apeluje o zwolnienie Singera, stwierdzając, że w domu przy ul. Planty 7 nie ma piwnicy.
Wywiadowcy i milicjanci mundurowi stwierdzają po wejściu do budynku, że piwnicy nie ma. Przed domem otoczonym przez milicjantów gromadzi się tłum. Na Planty 7 udaje się kpt. Jan Mucha z Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z siedmioma milicjantami z plutonu wartowniczego.
Przed budynkiem pojawiają się oddziały żandarmerii wojskowej, żołnierze KBW, żołnierze 4 Pułku II Dywizji, żołnierze z Komendy Miasta. Żołnierze mieszają się z gęstniejącym tłumem, dając wiarę pogłoskom o mordowaniu przez Żydów polskich dzieci. Do domu wchodzą milicjanci i żołnierze. Oficerowie żądają od Żydów wydania broni – zabierają 6–7 rewolwerów. Padają strzały. Niektóre ofiary są wyrzucane na ulicę z drugiego piętra. Pozostałych mieszkańców wyprowadzają na zewnątrz kamienicy. Panuje tam tłum cywili i mundurowych. W ciągu pół godziny zostaje zamordowanych kilkanaście osób. Ranni są dobijani.
Padają strzały, dwóch żołnierzy zabija dr. Seweryna Kahane usiłującego sprowadzić pomoc.
Pojawia się straż pożarna z zamiarem rozproszenia tłumu. Uczestnicy pogromu uniemożliwiają strażakom działanie, zmuszają ich do odjazdu.
Wiadomość o tragicznych wydarzeniach dociera do kurii. Ks. kanonik Roman Zelek – proboszcz katedry i ks. Jan Danielewicz wychodzą na Planty, skąd zostają zawróceni przez oficera oświadczającego, że sytuacja jest opanowana. Księża pojawiają się raz jeszcze w późniejszych godzinach (o 14.30).
Informacje z Kielc otrzymują minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz i komendant główny MO Franciszek Jóźwiak. Wydają kategoryczny zakaz użycia broni przeciwko tłumowi.
Słuchacze Kursu Przeszkolenia Szeregowych MO i żołnierze w dyspozycji sztabu II Dywizji odpychają tłum od domu, transportują rannych i około 20 zabitych do miejskiego szpitala.
Pogrom rozszerza się na ulice miasta. Żydzi wyciągani są z mieszkań, bici na ulicach, zdarzają się przypadki poturbowania Polaków. Około godz. 13, po przyjeździe do Kielc pociągu z Częstochowy, wychodzący z dworca Żydzi są bici na ulicy Sienkiewicza.
Przybywają inspektorzy KC PPR, wyżsi oficerowie jednostek kieleckich, szef WUBP i dowódca garnizonu sowieckiego. Żołnierze utrzymują kordon powstrzymujący tłum. W wielu sprawozdaniach pojawiają się jednak doniesienia, że kordonu nie utrzymano, a żołnierze przemieszali się z tłumem. Trwa rabunek drobnych przedmiotów z mieszkań. Pozostali przy życiu mieszkańcy budynku skrywają się w zakamarkach.
Wrogo nastawieni cywile gromadzą się także przed szpitalem. Część milicjantów z ul. Planty zostaje odesłana do ochrony rannych.
Podczas przerwy robotnicy wyważają bramy i uzbrojeni w kołki, noże i metalowe pręty idą na Planty.
Podjeżdżają samochody z funkcjonariuszami UB ze szkoły w Zgórsku pod Kielcami. Sobczyński i doradca sowiecki Szpilewoj naradzają się.
Obecni na naradzie W. Sobczyński, J. Kalinowski, H. Urbanowicz i J. Lewin nie potrafią uzgodnić, kto ma udać się na ul. Planty 7, przemówić do tłumu i spróbować zapobiec dalszym morderstwom.
Robotnicy z „Ludwikowa” mieszają się z tłumem, przerywają kordon wojska i milicji, wdzierają się do budynku, rozpoczynając ponownie mordowanie Żydów.
W przejeżdżających przez Kielce pociągach cywile wyszukują Żydów. Rozgrywa się kolejny akt tragedii.
Przybywa oddział wojska dowodzony przez szefa sztabu II Dywizji ppłk. Pollaka. Salwy karabinowe oddane w powietrze i zdecydowana postawa dowódcy pozwalają wypchnąć tłum z podwórka i ulicy Planty. Kamienicę otacza kordon żołnierzy, milicji i żandarmerii wojskowej.
Ranni i zabici z kamienicy przy Plantach i z podwórza są transportowani do szpitala. W obawie przed ponownymi zamieszkami organizowana jest ochrona rannych. Ulica św. Leonarda 15, oddalona około 500 m od kamienicy „żydowskiej”,
Milicjant Stanisław Mazur wraz z kolegami przeprowadza rewizję w mieszkaniu należącym do rodziny żydowskiej. Regina Fisz z niemowlęciem i Abram Moszkowicz załadowani zostają na ciężarówkę i wywiezieni z miasta.
Milicjant Stanisław Mazur wraz z kolegami przeprowadza rewizję w mieszkaniu należącym do rodziny żydowskiej. Regina Fisz z niemowlęciem i Abram Moszkowicz załadowani zostają na ciężarówkę i wywiezieni z miasta.
Milicjant Stanisław Mazur wraz z kolegami przeprowadza rewizję w mieszkaniu należącym do rodziny żydowskiej. Regina Fisz z niemowlęciem i Abram Moszkowicz załadowani zostają na ciężarówkę i wywiezieni z miasta.
Do miasta zbliżają się oddziały wojskowe i czołgi z garnizonu w Górze Kalwarii.
Milicjanci mordują Reginę Fisz i jej dziecko. Abram Moszkowicz ucieka do pobliskiego lasu.
U wojewody odbywa się narada.
Do Kielc docierają oddziały z Góry Kalwarii. Patrole wojskowe krążą po mieście, legitymując przechodniów.
Z Cedzyny dociera Abram Moszkowicz, ponownie bity – znajduje ratunek w szpitalu.
Na naradzie przedstawicieli partii politycznych zostaje opracowana treść odezwy „Do społeczeństwa miasta Kielc”.
Po wprowadzeniu godziny policyjnej funkcjonariusze WUBP rozpoczynają aresztowania.
Bolesław Bierut na posiedzeniu Prezydium Krajowej Rady Narodowej składa oświadczenie w sprawie zajść w Kielcach.
Wiec w Hucie „Ludwików”, potępienie zbrodni „dokonanej przez reakcję”. Rozplakatowano odezwę „Do ludności miasta Kielc”, podpisaną przez przedstawicieli PPR, PPS, PSL, SD, SL, SP i związków zawodowych. Trwają rewizje i aresztowania.
Pociąg specjalny Polskiego Czerwonego Krzyża przywozi 28 rannych i 60 ocalałych Żydów.
Do miasta przyjeżdża minister Radkiewicz z szefem Nadzoru Prokuratorskiego i grupą oficerów z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Przyjeżdża także Specjalna Komisja MBP i Ministerstwa Sprawiedliwości. Miejska Rada Narodowa w Kielcach uchwala rezolucję potępiająca pogrom.
Trwają aresztowania milicjantów biorących udział w zajściach i posiadających przedmioty z żydowskiej kamienicy przy Plantach. Ponadto aresztowano: ppłk. W. Kuźnickiego, mjr. W. Sobczyńskiego, mjr. K. Gwiazdowicza, kpt. D. Sidora, S. Sędka, E. Zagórskiego.
W kieleckich kościołach odczytano odezwę kurii biskupiej „Do wszystkich księży proboszczów m. Kielc” potępiającą zbrodnię.
Kondukt pogrzebowy ze Szpitala Miejskiego – przez ulice Kościuszki, Słowackiego i Marmurową – dociera na Pakosz. Za samochodami ciężarowymi wiozącymi trumny z ciałami ofiar podąża około 10 tysięcy ludzi.
Pierwszy dzień pokazowego procesu przeciwko 12 osobom oskarżonym o pobicie, podżeganie do bicia i mordowanie Żydów przed Najwyższym Sądem Wojskowym na sesji wyjazdowej. Oskarżonych bronili obrońcy z urzędu: Z. Chmielewski, S. Grzywaczewski, J. Okińczyc, Z. Wiatr i R. Cichowski. Zakwestionowano postawienie oskarżonych przed sądem wojskowym. W akcie oskarżenia zawarto stwierdzenia godzące w polskie podziemie.
W drugim dniu rozprawy zeznawało 22 świadków, odrzucano dostarczane przez obronę dowody, kwestionowano zasadność poruszania udziału wojska i milicji w zajściach.
Kardynał August Hlond, prymas Polski, stwierdza wobec dziennikarzy amerykańskich, że „przebieg nieszczęsnych i godnych ubolewania wydarzeń kieleckich wskazuje, że nie można ich przypisać rasizmowi. Wyrosły one na podłożu całkiem odmiennym, bolesnym a tragicznym. Wypadki te są potwornym nieszczęściem…”.
Trzeci dzień procesu i ogłoszenie wyroków. Najwyższy Sąd Wojskowy skazał 9 osób na karę śmierci przez rozstrzelanie, 3 osoby otrzymały wyroki długoletniego więzienia.
Kuria biskupia wydała oświadczenie – z poleceniem odczytania z ambon w dniu 14 lipca. Wezwano „katolickie społeczeństwo diecezji do zachowania spokoju, opanowania się oraz zrozumienia powagi chwili w interesie własnym i Narodu”. Potępione zostały czyny godzące w najważniejsze wartości doczesne bliźnich i naruszające podstawowe zasady katolicyzmu: „miłość bliźniego bez względu na pochodzenie, narodowość i wyznanie”.
Zgromadzenie Sędziów Sądu Najwyższego pod przewodnictwem płk. Aleksandra Michniewicza z udziałem prokuratora Prokuratury Naczelnej WP ppłk. Antoniego Treli zatwierdziło wszystkie wyroki śmierci. Oddalono zarzut, że proces kielecki powinien się toczyć przed sądem cywilnym.
Wykonano wyroki śmierci przez rozstrzelanie. O miejscu i terminie egzekucji nie poinformowano rodzin i obrońców, a miejsce pochówku otoczono tajemnicą.
Odwołano ze stanowisk I sekretarza KW PPR, wicewojewodę kieleckiego, starostę, prokuratora rejonowego, komendanta KW MO, zastępcę dowódcy 2 DP. Zapowiedziano likwidację województwa kieleckiego i utworzenie na jego miejsce radomskiego i częstochowskiego.
Procesy pogromowe przeciwko uczestnikom zajść, a także szefowi WUBP, komendantowi i zastępcy komendanta MO w Kielcach. Dnia 25 września skazano trzech milicjantów za rabunek mienia (od pół roku do 2 lat więzienia), 10 października wojskowego skazano na 5 lat więzienia za podobne przestępstwo (objęła go amnestia), 18–22 listopada odbył się proces 15 oskarżonych o bicie i kradzieże oraz podjudzanie do mordowania: 5 osób uniewinniono, zapadł 1 wyrok dożywocia i 9 wyroków od 3 do 5 lat; 6 grudnia skazano 6 żołnierzy KBW i 1 żołnierza z batalionu więziennego za mordowanie Żydów i podjudzanie do mordowania; w grudniu Rejonowy Sąd w Warszawie skazał na rok więzienia zastępcę komendanta MO w Kielcach, szef WUBP został uniewinniony.